คำนมัสการคุณานุคุณ

เรื่อง คำนมัสการคุณานุคุณ

         คำนมัสการคุณานุคุณ เป็นผลงานการประพันธ์ของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อยอาจารยางกูร) มีเนื้อหาว่าด้วยการน้อมรำลึกและสำนึกในคุณงามความดีของพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ บิดามารดา และครูอาจารย์ โดยมีความมุ่งหมายให้ผู้อ่าน โดยเฉพาะอย่างยิ่งเยาวชนไทย ยึดมั่นในความกตัญญูต่อผู้มีพระคุณและนำแบบอย่างอันดีงามไปปรับใช้ในชีวิตประจำวันได้อย่างถูกต้องเหมาะสม

🐙ความเป็นมา

คำนมัสการคุณานุคุณที่คัดมาให้ศึกษามีเนื้อหาแบ่งออกเป็น ๕ ตอน แต่ละตอนมีที่มาจากคาถาภาษาบาลี ดังนี้

 คำนมัสการพระพุทธคุณ : อะระหัง สัมมาสัมพุทโธ ภะคะวา, พุทธัง ภะคะวันตัง อภิวาเทมิ

 พระผู้มีพระภาคเจ้า, เป็นพระอรหันต์ดับเพลิงกิเลสเพลิงทุกข์สิ้นเชิง ตรัสรู้ชอบได้โดยพระองค์เอง

 คำนมัสการพระธรรมคุณ :สวาก ขาโต ภะคะวะตา ธัมโม, ธัมมังนะมัสสามิ

 คำนมัสการพระสังฆคุณ : สุปะฏิปปันโน ภะคะวะโต สาวะกะสังโฆ, สังฆัง นะมามิ

 คำนมัสการมาตาปิตุคุณ : มารดาทั้งสองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยคุณอันหาที่สุดมิได้ ข้าพเจ้าขอไหว่เท้าทั้งสองของมารดาบิดาของข้าพเจ้าด้วยความเคารพอย่างสูง

 คำนมัสการพระอาจริยคุณ : ครูอาจารย์ผู้ใหญ่และผู้น้อยทั้งหลายล้วนเป็นผู้มีพระคุณอันประเสริฐยิ่ง ได้อบรมสั่งสอนให้ศิษย์มีวิชาความรู้ ได้ให้โอวาทตักเตือนด้วยเมตตาธรรม ข้าพเจ้าขอกราบไว้คุณครูอาจารย์เหล่านั้นด้วยความเคารพ

🐙ประวัติผู้แต่ง

          พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารกูร) เป็นนักปราชญ์คนสำคัญของไทยในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ท่านได้รับการยกย่องว่าเป็นผู้รอบรู้ในวิชาภาษาไทยและได้ชื่อว่าเป็นข้าราชการที่จงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์ ทั้งยังเป็นครูที่เปี่ยมด้วยคุณธรรม อุทิศชีวิตเพื่อพัฒนาการศึกษาของชาติอีกด้วย

🐙ลักษณะคำประพันธ์

         คำนมัสการคุณานุคุณแต่ละตอนแต่งด้วยคำประพันธ์ประเภทต่างๆดังนี้

         🐚อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑

               อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ เป็นฉันท์ที่นำมาแต่งคำนมัสการคุณานุคุณ มาตาปิตุคุณ และอาจริยคุณ มีลักษณะบังคับ ดังแผนผังต่อไปนี้

         🐚กาพย์ฉบัง ๑๖

                    กาพย์ฉบัง ๑๖ เป็นกาพย์ที่นำมาแต่งคำนมัสการพระธรรมคุณและพระสังฆคุณมีลักษณะบังคับ ดังแผนผังต่อไปนี้

🐙เนื้อเรื่อง

💕คำนมัสการพระพุทธคุณ

   อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑

องค์ใดพระสัมพุทธ            สุวิสุทธะสันดาน

หมายถึง พระพุทธเจ้าสามารถตัดกิเลสต่างๆได้และมีจิตใจทีไม่หม่นหมอง

หนึ่งในพระทัยท่าน            ก็เบิกบานคือดอกบัว

ราคีบ่พันพัว                       สุวคนธะกำจร

หมายถึง พระพุทธเจ้าทรงปราศจากกิเลสและไม่เกี่ยวข้องกับความมัวหมองหรือราศีใดๆ

องค์ใดประกอบด้วย            พระกรุณ​​าดังสาคร

โปรดหมู่ประชากร                มละโอฆะกันดาร

หมายถึง  ทรงมีพระกรุณาดั่งมหาสมุทร และโปรดประชากรให้ปราศจากกิเลสที่ท่วมทับใจคนดั่งห้วงน้ำ

ชี้ทางบรรเทาทุกข์               และชี้สุขเกษมสานต์

ชี้ทางพระนฤพาน                อันพ้นโศกวิโยคภัย

หมายถึง  ชี้แนะแนวทางอันเป็นประโยชน์ คือ การละเลิกจากกิเลส หรือ พระนิพพาน

พร้อมเบญจพิธจัก               ษุจรัสวิมลใส

เห็นเหตุที่ใกล้ไกล                 ก็เจนจบประจักษ์จริง

หมายถึง  พระพุทธเจ้าทรงมีพระปรีชาญาณอันลึกซึ้ง ทรงคิดค้นและทำความเข้าใจในทุกสิ่ง เนื่องจากทรงมี ดวงตาหรือปัญญาทั้ง ๕

กำจัดน้ำใจหยาบ                  สันดานบาปแห่งชายหญิง

สัตว์โลกได้พึ่งพิง                    มละบาปบำเพ็ญบุญ

หมายถึง  กำจัดน้ำใจหยาบและอุปนิสัยที่ไม่ดีของมนุษย์นอกจากนี้ยังเป็นที่พึ่งพึงของสัตว์โลก และทำให้ผู้ทำชั่วได้กลับตัวกลับใจ

ข้าขอประณตน้อม                ศิรเกล้าบังคมคุณ

สัมพุทธการุญ                      ญภาพนั้นนิรันดรฯ

หมายถึง  ข้าพเจ้าขอบูชาพระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้น ด้วยเศียรเกล้า พระพุทรนิรันดร

💕คำนมัสการพระธรรมคุณ

กาพย์ฉบัง ๑๖

ธรรมะคือคุณากร                                ส่วนชอบสาธร

ดุจดวงประทีปชัชวาล

หมายถึง ธรรมะคือบ่อเกิดแห่งความดี เป็นคำสอนที่ถูกต้อง ควรให้ความสำคัญ เปรียบเหมือนแสงไฟที่สว่างไสว

แห่งองค์พระศาสดาจารย์                  ส่องสัตว์สันดาน

สว่างกระจ่างใจมล

หมายถึง พระพุทธเจ้าได้ให้พระธรรมช่วยเป็นทางส่งสว่างให้แก่ชีวิตและจิตใจของสรรพสัตว์ทั้งหลาย

ธรรมใดนับโดยมรรคผล                    เป็นแปดพึงยล

และเก้านับทั้งนฤพาน

หมายถึง ธรรมที่นับโดยเหตุผลมีแปดประการ อีกเก้าประการสู่ทางดับทุกข์

สมญาโลกอุดรพิสดาร                        อันลึกโอฬาร

พิสุทธิ์พิเศษสุกใส

หมายถึง กล่าวถึงมรรคว่ามีความลึกซึ้งอย่างยิ่งเหมือนทวีปที่ห่างไกล ที่กว้างใหญ่ยากที่จะคาดเดา

อีกธรรมต้นทางครรไล                       นามขนานขานไข

ปฏิบัติปริยัติเป็นสอง

หมายถึง  ธรรมที่เป็นทางเดินที่จะถึงโลกุตตธรรม9 เริ่มจากการปฏิบัติเเละปริยัติ

คือทางดำเนินดุจครอง                        ให้ล่วงลุปอง

ยังโลกอุดรโดยตรง

หมายถึง จากที่กล่าวมาข้างต้นคือหนทางที่จะพาเราให้ไปสู่โลกที่พ้นวิสัยของสามัญมนุษย์

ข้าขอโอนอ่อนอุตมงค์                        นบธรรมจำนง

ด้วยจิตและกายวาจาฯ

หมายถึง ข้าพเจ้าขอนอบน้อมยอมจำนงต่อธรรม ทั้งจิตใจ กาย และวาจา

💕นมัสการพระสังฆคุณ

กาพย์ฉบัง 16

สงฆ์ใดสาวกศาสดา                            รับปฏิบัติมา

แต่องค์สมเด็จภควันต์   

หมายถึง  พระสงฆ์สาวกของพระพุทธเจ้า ได้รับการปฏิบัติมา

เห็นแจ้งจตุสัจเสร็จบรร                      ทางที่อัน 

ระงับและดับทุกข์ภัย

หมายถึง  พระสงฆ์สาวกเห็นความจริง บรรลุทางที่สามารถดับทุกได้

โดยเสด็จพระผู้ตรัสไตร                     ปัญญาผ่องใส

สะอาดและปราศมัวหมอง    

หมายถึง  พระสงฆ์สาวกของพระพุทธเจ้า ปฏิบัติเพื่อรู้ธรรม เป็นทางออกจากความทุกข์

เหินห่างทางข้าศึกปอง                       บ่มิลำพอง

ด้วยกายและวาจาใจ          

หมายถึง  พระสงฆ์สาวกของพระพุทธเจ้าเหินห่างจากข้าศึกทั้งปวง ปราศจากความคึกคะนอง ทั้งทางกาย วาจา และใจ

เป็นเนื้อนาบุญอันไพ-                        ศาลแด่โลกัย

และเกิดพิบูลย์พูนผล   

หมายถึง พระสงฆ์ถือได้เป็นเนื้อนาบุญที่กว้างใหญ่ไพศาล เป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจในโลกและทำให้เกิดผลบุญมากมาย

สมญาเอารสทศพล                             มีคุณอนนต์   

อเนกจะนับเหลือตรา         

หมายถึง  พระสงฆ์มีพระคุณมากมายเกินกว่าที่จะนับได้

ข้าฯ ขอนบหมู่พระศรา                      พกทรงคุณา

นุคุณประดุจรำพัน         

หมายถึง  ข้าขอน้อมนบ และสำนึกในพระคุณของพระสงฆ์ผู้เป็นสาวกของพระพุทธเจ้า

ด้วยเดชบุญข้าอภิวันท์                        พระไตรรัตน์อัน  

อุดมดิเรกนิรัติศัย

หมายถึง  ข้าขอเคารพนอบน้อมต่อพระสงฆ์หนึ่งในพระรัตนไตรผู้ประเสริฐยิ่ง

จงช่วยขจัดโพยภัย                               อันตรายใดใด      

จงดับและกลับเสื่อมสูญฯ

หมายถึง  ขอให้ช่วยขจัดภัยอันตรายใดๆให้หายไป

💕นมัสการมาตาปิตุคุณ

อินทรวิเชียรฉันท์ 11

ข้าขอนบชนกคุณ                                ชนนีเป็นเค้ามูล

ผู้กอบนุกูลพูน                                      ผดุงจวบเจริญวัย

หมายถึง ขอกล่าวนอบน้อมพระคุณของบิดา มารดา ผู้ที่ได้เลี้ยงดูมาจนโต

ฟูมฟักทะนุถนอม                               บ บำราศนิราไกล

แสนยากเท่าไรไร                                 บ คิดยากลำบากกาย

หมายถึง ผู้คอยดูแลปกป้องถึงแม้จะยากแค่ไหน ก็ไม่เคยคิดว่าลำบาก

ตรากทนระคนทุกข์                             ถนอมเลี้ยง ฤ รู้วาย

ปกป้องซึ่งอันตราย                              จนได้รอดเป็นกายา

หมายถึง อดทนเลี้ยงดูลูกอย่างทะนุถนอมปกป้องจนรอดพ้นจากอันตราย

เปรียบหนักชนกคุณ                           ชนนีคือภูผา

ใหญ่พื้นพสุนธรา                                 ก็ บ เทียบ บ เทียมทัน

หมายถึง เปรียบคุณของบิดามารดานั้นยิ่งใหญ่กว่าภูเขาหรือแผ่นดินทั้งแผ่นก็มาเทียบเทียมไม่ได้

เหลือที่จะแทนทด                               จะสนองคุณานันต์

แท้บูชไนยอัน                                      อุดมเลิศประเสริฐคุณ

หมายถึง แม้การที่เราจะทดแทนบุณคุณทั้งหมดคงจะเป็นไปมิได้ แต่เพียงแค่เรากระทำตนเป็นคนดีของสังคม กตัญญูรู้คุณต่อท่านเท่านี้ก็ถือว่าเป็นสิ่งที่ดี และยิ่งใหญ่ที่สุดแล้ว

💕นมัสการอาจาริยคุณ

อินทรวิเชียรฉันท์ 11

อนึ่งข้าคำนับน้อม                               ต่อพระครูผู้การุญ

โอบเอื้อและเจือจุน                               อนุสาสน์ทุกสิ่งสรรพ์

หมายถึง ข้าขอคำนับ เคารพคุณครูผู้มีความเอื้อเฟื้อเมตตา ผู้สั่งสอนทุกสิ่งแก่ข้าพเจ้า

ยัง บ ทราบก็ได้ทราบ                         ทั้งบุญบาปทุกสิ่งอัน

ชี้แจงและแบ่งปัน                                ขยายอัตถ์ให้ชัดเจน

หมายถึง จากที่ไม่รู้ชั่วหรือดีครูอาจารย์ก็จะชี้แจงขยายความให้ชัดเจน

จิตมากด้วยเมตตา                                และกรุณา บ  เอียงเอน

เหมือนท่านมาแกล้งเกณฑ์                     ให้ฉลาดและแหลมคม

หมายถึง มีจิตเมตตากรุณา คอยขัดเกลา อบรมสั่งสอนให้ฉลาดหลักแหลม

ขจัดเขลาบรรเทาโม-                           หะจิตมืดที่งุนงม

กังขา ณ อารมณ์                                 ก็สว่างกระจ่างใจ

หมายถึง กำจัดความโง่เขลาและความโกรธ จะทำให้จิตใจที่หมองมัวกลายเป็นจิตที่กระจ่างใส

คุณส่วนนี้ควรนับ                                ถือว่าเลิศ ณ แดนไตร

ควรนึกและตรึกใน                                จิตน้อมนิยมชม

หมายถึง พระคุณที่ได้กล่าวมา ถือว่าเป็นเลิศในทั้งสามโลก  ควรระลึกและน้อมใจชื่นชมยกย่อง     

🐙เรื่องย่อ

🐋คำนมัสการพระพุทธคุณ                                                                                                                

พระพุทธเจ้าสามารถตัดกิเลสต่างๆได้และมีจิตใจทีไม่ ทรงมีพระกรุณาดั่งมหาสมุทร และโปรดประชากรให้ปราศจากกิเลส  ชี้แนะแนวที่เป็นประโยชน์ คือ การละเลิกจากกิเลส หรือ พระนิพพาน  ทรงมีพระปรีชาญาณ คิดค้นและทำความเข้าใจในทุก กำจัดน้ำใจหยาบและอุปนิสัยที่ไม่ดีของมนุษย์ ยังเป็นที่พึ่งพึงของสัตว์โลก และทำให้ผู้ทำชั่วได้กลับตัวกลับใจ

🐋คำนมัสการพระธรรมคุณ                                                                                                                        

ธรรมะคือบ่อเกิดแห่งความดี เป็นคำสอนที่ถูกต้อง ควรให้ความสำคัญ เปรียบเหมือนแสงไฟที่สว่างไสว  พระพุทธเจ้าได้ให้พระธรรมช่วยเป็นทางส่งสว่างให้แก่ชีวิตและจิตใจของทุกสิ่ง  ธรรมที่นับโดยเหตุผลมีแปดประการ อีกเก้าประการสู่ทางดับทุกข์  กล่าวถึงมรรคว่ามีความลึกซึ้งอย่างยิ่งเหมือนทวีปที่ห่างไกล ที่กว้างใหญ่ยากที่จะคาดเดา  ธรรมที่เป็นทางเดินที่จะถึง โลกุตตรธรรม 9เริ่มจากการปฏิบัติและปริยัติธรรม   จากที่กล่าวมานั้นคือหนทางที่จะพาเราให้ไปสู่โลกที่พ้นวิสัยของมนุษย์  ข้าพเจ้าขอนอบน้อมยอมจำนงต่อธรรม ทั้งจิตใจ กาย และวาจา

🐋คำนมัสการพระสังฆคุณ                                             

พระสงฆ์สาวกของพระพุทธเจ้า ได้รับการปฏิบัติมา  เห็นความจริง บรรลุทางที่สามารถดับทุกได้  พระสงฆ์สาวกของพระพุทธเจ้า ปฏิบัติเพื่อรู้ธรรม เป็นทางออกจากความทุกข์  เหินห่างจากข้าศึกทั้งปวง ปราศจากความคึกคะนอง ทั้งทางกาย วาจา และใจ  พระสงฆ์ถือได้เป็นเนื้อนาบุญที่กว้างใหญ่ไพศาล เป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจในโลกและทำให้เกิดผลบุญมากมาย  มีพระคุณมากมาย   ข้าขอน้อมนบ และสำนึกในพระคุณของพระสงฆ์ผู้เป็นสาวกของพระพุทธเจ้า  

ข้าขอเคารพนอบน้อมต่อพระสงฆ์หนึ่งใน  พระรัตนตรัยผู้ประเสริฐยิ่ง   ขอให้ช่วยขจัดภัยอันตรายใดๆให้หายไป

🐋คำนมัสการมาตาปิตุคุณ  

ขอกล่าวนอบน้อมพระคุณของบิดา มารดา ผู้ที่ได้เลี้ยงดูมาจนโต  ผู้คอยดูแลปกป้องถึงแม้จะยากแค่ไหน ก็ไม่เคยคิดว่าลำบาก   อดทนเลี้ยงดูลูกปกป้องรอดพ้นจากอันตราย  เปรียบคุณของบิดามารดานั้นยิ่งใหญ่กว่าภูเขาหรือแผ่นดินทั้งแผ่นก็มาเทียบเทียมไม่ได้   แม้การที่เราจะทดแทนบุญคุณทั้งหมดคงจะเป็นไปมิได้ แต่เพียงแค่เรากระทำตนเป็นคนดีของสังคม กตัญญูรู้คุณต่อท่านเท่านี้ก็ถือว่าเป็นสิ่งที่ดี และยิ่งใหญ่ที่สุดแล้ว

🐋คำนมัสการอาจริยคุณ                                                                                                      

 ข้าขอคำนับ เคารพคุณครูผู้มีความเอื้อเฟื้อเมตตา ผู้สั่งสอนข้าพเจ้า    จากที่ไม่รู้ชั่วหรือดี ก็จะชี้แจงขยายความให้ชัดเจน   มีจิตเมตตากรุณา คอยขัดเกลา อบรมสั่งสอนให้ฉลาดหลักแหลม   กำจัดความโง่เขลาและความโกรธ จะทำให้จิตใจที่หมองมัวกลายเป็นจิตที่กระจ่างใส   พระคุณที่ได้กล่าวมา ถือว่าเป็นเลิศในทั้งสามโลก  ควรระลึกและน้อมใจชื่นชมยกย่อง

🐙บทวิเคราะห์

🐡คุณค่าด้านเนื้อหา

๑.     คำนมัสการพระคุณ มีเนื้อหาสำคัญคือ การสรรเสริญพระคุณของพระพุทธเจ้า

๒.   คำนมัสการพระธรรมคุณ พระธรรมคือ คือคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

๓.    คำนมัสการพระสังฆคุณ ถ้าพรพุทธองค์ไม่ได้ทรงสถาปนาคณะสงฆ์ขึ้นหลักธรรมที่พระพุทธองค์ทรงค้นพบย่อมสูญสิ้นไปพร้อมกับเสด็จดับขันธ์ปรินิพาน

๔.    คำนมัสการมาตาปิตุคุณ มารดาบิดาเป็นผู้มีพระคุณก่เราเพราเป็ผู้ให้กำเนิดและเลี้ยงดูเราโดยไม่หวังผลตอบแทน

๕.    คำนมัสการอาจริยคุณ เนื่องด้วยครูอาจารย์เป็นผู้มีพระคุณแก่เราเพราะเป็นผู้อบรมสั่งสอนและถ่ายทอดวิชาความรู้ให้แก่เรา

🐡คุณค่าด้านกลวิธีการแต่ง

๑.     การเลือกสรรคำเหมาะกับเนื้อเรื่อง กวีเลือกสรรถ้อยคำนำมาใช้ได้อย่างไพเราะเหมาะสม

๒.   การเลือกสรรคำที่มีเสียงเสนาะ กวีใช้ความงามและเสียงเสนาะในการอ่าน นอกเสียงโดยการใช้สัมผัสอักษรละสัมผัสสระ ได้แก่ สัมผัส การเล่นคำ

๓.    ภาพพจน์ กวีใช้การเปรียบเทียบแบบอุปมาเพื่อให้ผู้อ่านเห็นภาพชัดเจนขึ้น

🐙 คำศัพท์คำนมัสการคุนานุคุณ

🌿การุญภาพ                 ความเป็นผู้มีความกรุณา

🌿เกลศ                         กิเลสเครื่องทำใจให้เศร้าหมอง  ได้แก่  ความโลภ  ความโกรธ  และความหลวง

🌿จตุสัจ                         อริยสัจสี่  คือ  ความจริงอันประเสริฐ 4 ประการ

🌿ภควันต์                      พระนามหนึ่งของพระพุทธเจ้า

🌿โอฆ                           ห้วงน้ำ

🌿อุตมงค์                       ศีรษะ

🌿เอารสทศพล              พระภิกษุ

🌿ปริยัติ                         การเล่าเรียนพระไตรปิฎก

🌿คุณากร                       ที่เกิดแห่งความดี

🌿บูชไนย                        ควรบูชา

🌿โลกัย                           ชาวโลก

🌿สุวิสุทธสันดาน            พระอัธยาศัยอันประเสริฐขององค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้า

🌿คุณานุคุณ                      คุณน้อยใหญ่ทั้งปวง

🌿ครรไล                           ไป

 🌿นิรัติศัย                           ประเสริฐยิ่ง

🌿วิโยค                               การจากไป การพลัดพราก

🌿สมญา                              ชื่อ

🐙ความรู้เพิ่มเติม

พิธีไหว้ครู เป็นพิธีกรรมที่เป็นประเพณีของไทยที่นิยมปฏิบัติมาแต่สมัยโบราณ แสดงถึงความระลึกถึงบุญคุณของ

ครู การไหว้ครูเป็นการแสดงตนว่าขอเป็นศิษย์ของท่านโดยตรงในพิธีไหว้ครูนับตั้งแต่สมัยก่อน จะใช้ดอกไม้หลัก 3 อย่างในการทำพาน ซึ่งดอกไม้ ความหมายในการระลึกคุณครู ได้แก่

หญ้าแพรก สื่อถึง ขอให้เรียนได้เร็วเหมือนหญ้าแพรก ที่โตได้เร็วและทนต่อสภาพดินฟ้า อากาศ ทนต่อการเหยียบย่ำ ซึ่งเปรียบเสมือน คำสั่งสอนของครูบาอาจารย์

ดอกเข็ม สื่อถึง ขอให้มีสติปัญญาเฉียบแหลม เหมือนชื่อของดอกเข็ม ซึ่งเป็นปริศนาธรรมว่า ครูต้องจัดการเรียนการสอนเพื่อปลูกฝังความคิด ให้นักเรียนนักศึกษาเป็นคนฉลาด(หัวแหลม) รู้จักวิเคราะห์วิจารณ์

ดอกมะเขือ สื่อถึง การเปรียบเทียบว่า มะเขือนั้น จะคว่ำดอกลงเสมอเมื่อจะออกลูก แสดงถึง นักเรียนที่จะเรียนให้ได้ผลดีนั้นต้องรู้จักอ่อนน้อม ถ่อมตน เป็นคนสุภาพเรียบร้อย เหมือนมะเขือที่โน้มลง

ข้าวตอก เนื่องจากข้าวตอกเกิดจากข้าวเปลือกที่คั่วด้วยไฟอ่อนๆ ให้ร้อนเสมอกันจนถึงจุดหนึ่งที่เนื้อข้างในขยายออก จนดันเปลือกให้แยกออกจากกัน ได้ข้าวสีขาวที่ขยายเม็ดออกบาน ซึ่งสามารถนำไปประกอบพิธีกรรม หรือทำขนมต่างๆได้ ดังนั้น ข้าวตอกจึงเป็นสัญลักษณ์ของความมีระเบียบวินัย หากใครสามารถทำตามกฎระเบียบ เอาชนะความซุกซนและความเกียจคร้านของตัวเองได้ ก็จะเหมือนข้าวตอกสีขาวที่ถูกคั่วออกจากข้าวเปลือก